Krajiške reke

PREUZETO SA: KRAJIŠKI KUTAK

UNAC

Prva velika pritoka Une je rijeka Unac. Rijeka koja svojom iznimnom čistoćom i hladnoćom oplemenjuje Unu, a isto tako je i dodatno rashlađuje. Pričaju stariji, da su ljeti, na samom ušću, znali čučnuti u Unac i biti tako jedno kratko vrijeme, a onda na brzinu skočiti u Unu koja se tada činila kao bazen sa toplom vodom. U sred ljeta, na najvišim temperaturama, Unac se mora polako piti, toliko je hladan.

Podataka o Uncu je jako malo, istina takav je i njegov tok, no to je jedna jako zanimljiva i prelijepa rijeka, kao i područje kojim teče.

Po svom toku i završetku, vodi se kao desna pritoka Une. Kao Mlinski potok, izvire ispod planine Šator na 876 m nadmorske visine, iza toga teče kroz klisuru Pojila, četiri kotline i tri daljnje klisure. Putem se puni vodom sa desetinom raznih pritoka i vrela. Od Drvara do Martin Broda teče najužom klisurom, negdje dubine i do 350 metara. Ukupni tok je oko 66 kilometara, te ima visinsku razliku od oko 450 metara. Zbog kratkog toka i takve visinske razlike, Unac se svrstava u rijeku sa planinsko- brdskim obilježjima.

Taj zadnji kanjon između Drvara i Martin Broda, ljeti zna presušiti, zbog smanjenog dotoka vode sa strane, ostavljajući iza sebe mala jezera sa toplom vodom i punim ribe. Taj dio puta Unac teče kao ponornica, izvirući zadnji put iz Crnog vrela, oko 3 kilometra prije ušća u Unu.

Na samom izlasku iz kanjona smjestio se veliki ribnjak, koji se baš i ne uklapa u te prirodne ljepote, ali kojem ide u prilog uzgojena pastrva posebnog okusa i kvalitete što može zahvaliti Uncu.

Bilo je govora u zadnje vrijeme, dosta se o tome može pročitati i na Internetu, o gradnji hidroelektrane u kanjonu Unca. Iskreno se nadam da do toga nikad neće doći, bez obzira što je to čist način za dobijanje energije i što bi mnogi ljudi imali velike koristi od toga, jer neke ljepote čovjek treba ostaviti netaknutima da služe svojom ljepotom i njemu i njegovim pokoljenjima.

UNA

Rijeka Una, je dobila ime od starih rimljana, koji su, po prvi put ugledavši njenu živopisnu ljepotu i čuvši žubor njenih slapova, uzviknuli UNA što bi prevodu značilo "jedna" ili "jedina".
Ukupna dužina toka rijeke Une iznosi oko 212.5 kilometara a rijeka izvire u blizini mjesta Donja Suvaja i Donji Lapac ispod padina planina Plješevice i Stražbenice u području Like, a ulijeva se u rijeku Savu pored Jasenovca u koju godišnje donese gotovo 8 milijardi kubnih metara vode.

Što zbog plodne zemlje a što zbog izravnog pristupa vodi, neposredno podrušje rijeke privuklo je velik broj stanovnika. Izvor rijeke se nalazi na nadmorskoj visini od oko 450 metara i neodoljivo liči na minijaturno jezero zelenkasto modre boje oko kojeg su locirane velike vapnenačke stijene. Izvor je zaštićen kao geografsko geološki spomenik prirode. Veoma hladna izvorska voda izbija ogromnom snagom iz podzemlja i pravi velike virove a već nakon 20-tak metara od izvora rijeke nalazi se prvi slap. Veliku količinu vode upotpunjava i nekoliko manjih pritoka od kojih izdvajamo Studeni Potok, Srebrenicu, Sredicu i Lalinovac.
Riječni tok Une se proteže kroz slijedeća mjesta:
Martin Brod, Kulen Vakuf, Bihać, Bosansku Krupu i Bosansku Otoku, Novi Grad, Kostajnicu, Kozarsku Dubicu,
a rijeka utječe u Savu u blizini Jasenovca.

Od većih pritoka izdvajamo Srebrenicu, Unac, Krušnicu, Mlječanicu, Moštanicu, Sanu kao priliv sa desne strane te Klokot i Žirovac sa lijeve strane uz napomenu da se u području toka rijeke od izvora do Bihaća u Unu ulijeva i mnošto podzemnih voda i manjih kraških vrela. Rijeci Uni pripada sliv voda između slivova rijeka Kupe i Save na sjeveru, Krke i Zrmanje na jugu, Korane na sjeverozapadu, Vrbasa na istoku te Save na sjeveroistoku. Klima pored Unskog sliva je umjerena kontinentalna planinska klima sa nekih 9.5 C ili približno 12.5 milijardi padavina godišnje. U vrijeme sušnih ljetnih mjeseci rijeku Unu karakteristiše nizak vodostaj a od novembra do kraja proljeća vodostaj rijeke je prilično visok a rijeka nerijetko zna i da poplavi.
U polaznom toku gdje ima osobine planinske rijeke, sve do Martin Broda Una ima prvu kategoriju kvalitete vode. Sve do Bihaća Una teče dinarskim smjerom tj. od jugoistoka prema sjeverozapadu a poslije tok rijeke skreće u pravcu sjeveroistoka i dalje teče duboko usječenom, širkom i prostranom dolinom gdje ima drugu kvalitetu vode.

Prvi veliki vodopad njenog riječnog toka se nalazi u Martin Brodu, koji je smješten na dnu kanjona gdje se u Unu ulijeva rijeka Unac. Upravo na ovom dijelu Una posmatraču najviše oduzima dah jer je sedra stvorila mnoštvo kanala, brzaka i otočića te nekoliko većih i velikih vodopada.

Ti prirodni vodopadi predstavljaju unikatnu vrijednost koja desetljećima na Unu privlači ogroman broj zaljubljenika prirodnih ljepota ali i ribolovce te umjetnike koji u Uni traže inspiraciju za svoja djela.

SANICA

Sanica je rijeka u Bosanskoj krajini i pritoka je Sane.

Duga je 21,9 km, sa površinom sliva 210,7 km².
Izvire snažnim vrelom na severoistočnom podnožju Grmeč planine ipod visa Lisine (913 m), više sela Donjeg Budelja.
Izuzev proširenja kod naselja Sanice i Donje Sanice, njena dolina je uska.
Ušće u Sanu je nizvodno od željezničke stanice Vrhpolje.

SANA

Sana je rijeka u Bosanskoj krajini, izvire u opštini Mrkonjić Grad, duga je 146 km, sa površinom sliva od 3370 km².
Ulijeva se u rijeku Unu, kod Novog Grada.
Legenda kaže da su joj ime dali još stari Latini zbog njenog ljekovitog dejstva i čistoće (lat. sano, sanare = liječiti).

Sana izvire iz tri jaka kraška vrela, na kraškoj visoravni kod sela Donja Pecka - Jasenovi Potoci, u blizini Šipova.
Nakon, otprilike, 1,5 km ova tri vrela se spajaju u jedan tok.

U donjem toku, od izvora pa sve do Ključa, Sana je veoma hladna i čista rijeka.
Sana se u donjem dijelu toka može okarakterisati kao kraška rijeka, ali ne u tolikoj mjeri koliko ostale kraške rijeke, kao npr. Una.

U ovom dijelu toka Sana se može okarakterisati kao prelazna rijeka, jer tokom od Ključa perma Sanskom Mostu ima sve manje odlika kraške rijeke. U tom dijelu toka, u mjestu Vrpolje, Sana prima svoju najveću pritoka, rijeku Sanicu koja dotiče iz pravca Grmeča.

Od izvora, do Sanskog Mosta dužina toka iznosi 72 km, a razlika nadmorske visine je 262,52 m.
Ostatak pada, od Sanskog Mosta, kroz Prijedor, do Novog Grada, iznosi 41,21 m.
Od Sanskog Mosta pa dalje, Sana gubi sve odlike kraške rijeke i poprima odlike normalnog riječnog toka.

Sve do Prijedora, tok rijeke Sane zadržava pravac od juga prema sjeveru.
U Prijedoru Sana pravi ugao od tačno 90 stepeni i otiče na zapad prema Novom Gradu.
300 m prije nego što promjeni tok prema zapadu, u Sanu se ulijeva njena desna pritoka Gomjenica.

U drugoj polovini toka između Prijedora i Novog Grada, Sana predstavlja spoj između dva istorijiska regiona, Grmeča i Kozare.
Na samom ulazu u Novi Grad nalazi se i ušće Sane u Unu.

GOMJENICA

Gomjenica (Gomionica) je rijeka u Bosanskoj krajini, desna pritoka Sane.
Njena izvorišta se nalaze na severu Zmijanja, u blizini naselja Raca u Banjalučkoj regiji, na nadmorskoj visini od 570 m , a ušće uzvodno od Prijedora, na nadmorskoj visini od 135 m.
Duga je 56,7 km, a površina sliva iznosi 752 km², sa prosječnim padom od 8%.
Protiče kroz Gomjeničko polje i daje vodu ribnjaku "Saničani" u kojem se uzgaja šaran.
Gomjenica je jedina rijeka koja izvire i koja se uljeva u Republici Srpskoj.

CRNA RIJEKA

Crna rijeka je dio vodenog sistema opštine Mrkonjić Grad, koja ističe iz Malog jezera izletišta Balkana.
Jezero napajaju potoci Cjepalo i Skakavac sa planine Lisine, kao i sublakustrijski izvori ispod Velikog jezera.
Rijeka teče u pravcu jug-sjever i na svom putu protiče kroz grad, a nakon toka od ukupno 17 km ulijeva se u Vrbas (kod mjesta Dabrac). Nekada je bila poznata po brojnim ribljim vrstama i razvijenom sportskom ribolovu.

MLJEČANICA

U podnožju kozaračkog predjela Mrakovice izvire potok Mala Mlječanica, koji se daljim tokom na zapad, ostavljajući sa svoje desne strane veoma strmu padinu, Vitlovsku kosu, spaja sa rječicom Gračanicom koja dotiče iz pravca poljane Pašinih Konaka.
Rječice se spajaju na mjestu Sastavci, na najzapadnijem dijelu Vitlovske kose, koja predstavlja uzak a širok bedem u pravcu istok - zapad. Dužina puta od Sastavaka do Međuvođa je 12 km.

VRBAS

Vrbas izvire ispod planine Zec, a na 256. km ulijeva se u rijeku Savu kod Srpca.
Slivna površina mu je oko 6.386 km² na kojoj živi oko 500 hiljada stanovnika.
Prije Banje Luke, Vrbas prolazi kroz veličanstven kanjon i brojne klisure, koji su zaštićeni zakonom o zaštiti prirodnih vrijednosti iz 1955. godine.

Najveće pritoke Vrbasa su Pliva, Ugar i Vrbanja.

Rijeka protiče kroz opštine: Gornji Vakuf, Bugojno, Donji Vakuf, Jajce, Mrkonjić Grad, Banja Luka, Laktaši i Srbac.