Kljevci

POD AUSTROUGARSKOM OKUPACIJOM (1878-1918.GODINE)

Nakon što je zaposjela Bosnu i Hercegovinu, Austrougarska je sprovela novu administrativnu podelu okupiranih područja na srezove i okruge, i započela organizovanje oružničkih postaja (žandarmerijskih stanica) i popis stanovništva.
Prije prvog popisa na svaku kuću, pa i kuću usamljenu u šumi, morala se pribaviti tabla sa kućnim brojem, a na ulazu u svako mjesto ili grupu kuća, morala se staviti tabla sa imenom mesta, opštine i kotara.

Odlukom zemaljske vlade Bosne i Hercegovine, Austrougarska je 16. juna 1879 godine izvršila popis stanovništa i kuća, tako da je u srezu Sanski Most u selu Kljevci utvrđeno sledeće brojno stanje: 75 kuća, 75 stanova, 279 muškaraca, 194 žene, ukupno 473; od toga 87 muslimana, 363 pravoslavca i 23 katolika.

Na osnovu drugog austrougarskog popisa stanovništva izvršenog 1. maja 1885. godine utvrđeno je da se stanovništvo za nepunih šest godina povećalo sa 20.095 na 26.037, što u procentima iznosi 29.57%, od kojih je Srba bilo 16.045 (61.65%), muslimana 7.257 (27.9%), Hrvata 2.728 (10.47 %) i 7 Jevreja (0.03%).
Sve se to odnosilo na Sanski Most.

Treći austougarski popis stanovništva izvršen je 22. aprila 1895. godine i dao je potpuni pregled socijalne strukture stanovništva opštine Sanski Most, kao i sela koja pripadaju opštini.
Sanski Most je imao status gradske općine, a Stari Majdan općine trgovišta, dok su džemati obuhvatali grupe sela i imali pravo seoskih opština, tako da džematu Dabar-sela pripadaju:
Dabar (zaseoci: Brajić Tavan, Brankovići, Crna Voda, Crnomarkovići, Do, Ilići, Miljuši, Mrežnica, Popovića Brdo, Varoš i Vokići) i
Kljevci: Malovan, Sanjani.

Ovaj popis je dao sledeću sliku stanovništva: 5.095 kuća (nastanjenih 4.970 i nenastanjenih 125), 5.100 stanova; ukupno stanovnika na opštini Sanski Most 32.292 (porast za 24%), od toga 17.232 muškarca i 15.060 žena.

Prema nacionalnoj klasifikaciji bilo je: 20.032 Srba (62%), muslimana 8.753 (27%), 3.468 Hrvata (10.7%), 38 Jevreja i jedan protestant. Prema ovom popisu, Kljevci nisu imali pravoslavnu crkvu ni školu, već dve mektebe.

Četvrti i poslednji popis stanovništva Bosne i Hercegovine kog je izvršila austrougarska okupaciona vlast bio je 10. oktobra 1910. godine i daje svestraniju sliku cijele BIH tako i opštine Sanski Most.
Prema tom popisu opština Sanski Most je imala površinu 1.017 km2, pa je na jedan km2 dolazilo 38 stanovnika.
Srba je bilo 23.598 (61%), muslimana 9.984 (26%), Hrvata 4.783 (12%), 41 Sefard, 15 Aškenaza i 1 protestant.

Stanje pismenosti daje poraznu sliku, tako da Srbi koji su sačinjavali 61% stanovništva imali su 585 pismenih (2,5%), muslimani 15% pismenih i Hrvati 25.5% pismenih. Na osnovu ovog popisa, seoska općina Kljevci je imala 1600 stanovnika.

Preuzeto sa: KRAJIŠKI KUTAK

ZELENI KADAR I DEZRETERI IZ AUSTROUGARSKE VOJSKE OD 1914-1918.GOD.

Pred kraj Prvog svetskog rata, zeleni kadar (dezetere) je pokupila i odvela na ratište Austrougarska vlast, skoro iz svih sela Sanske opstine, tako da su Kljevci imali samo dva - Đuru Čičića i Lazu Mudrinića, pod vođstvom Pere Topića iz Jelašinovaca.

KRALJEVINA JUGOSLAVIJA (1918-1941.)

Za sve vrijeme postojanja Kraljevine SHS (od 1.decembra 1918.god.), odnosno Kraljevine Jugoslavije(od 06.01.1929.), Sanski Most je bio sjedište sreza. Od 1929. do 1941.godine, srez Sanski Most je bio u sastavu vrbaške banovine. Prema popisu izvršenom 1921. godine, srez Sanski Most je imao 6.643 domaćinstva i 37.607 stanovnika, od kojih 61% Srba, 27% muslimana i 12% Hrvata. Na dan popisa sanski okrug bio je podeljen na 22 općine, tako da su Kljevci pripali opštini Sanski Most sa 1.659 stanovnika. Hrustovo i Vrhpolje su bili u sastavu ključkog sreza. Drugi popis u Kraljevini Jugoslaviji je izvršen 31. marta 1931 god., mada se ne spominje selo Kljevci. Prema izvedenim podacima sačinjena je nova teritorijalna podela tako da je opštini Tomini bilo dodato i selo Kljevci. Prilikom popisa je utvrđeno da u opštini Tomini ima: 5.204 Srba, 1.478 muslimana, 361 rimokatolik i 5 starokatolika, a ostalih 1, što je ukupno 7.049 stanovnika. Sagledavajući ukupan pregled sreza Sanski Most od 1879. do 1941.godine, za ove 62 godine stanovništvo se više nego utrostručilo. Na osnovu prikupljene gradje vidi se da su 1941. god. u 31 selu živeli samo Srbi, u 9 sela samo muslimani, u 4 sela i Srbi i muslimani i to u: Halilovcima, Skucanom Vakufu, Husimovcima i Tomini. U 9 sela živeli su Hrvati i Srbi i to: Krkojevcima, Kasapnici, Bošnjacima, Lušci Palanci, Marinima, Garevicama, Batkovicama, Ivanjskoj i Kruharima. U 20 naselja živela su sva tri naroda zajedno, a jedno od takvih sela su bili i Kljevci.

EKONOMSKO-SOCIJALNO STANJE I RAZVOJ

Područje sanskog sreza ušlo je u sastav nove države, Kraljevine SHS kao vrlo nerazvijen i zaostao kraj. Sva privredna aktivnost u srezu odvijala se kroz poljoprivredu, trgovinu, zanatstvo i sječu šuma i izvoz drveta iz Grmeča, što ukazuje da je seljaštvo bilo i dalje u teškom i nezavidnom položaju. Tri domaćinstva u srezu su bila veleposednička i istovremeno veletrgovačka, to su porodice Sime Zurunića iz Sanskog Mosta, koji je imao 650 dunuma zemlje oko grada i šumu Čelić Kosu u Kljevcima. Prema ocjeni meštana i njihovom sjećanju, u Kljevcima je ekonomsko stanje domaćinstava 1941. god. iznosila: 30 bogatih, 150 prosečnih, 320 siromašnih, što iznosi ukupno 500 domaćinstava. Iz ove analize se moze zaključiti da su stanovnici Kljevaca živeli u siromaštvu.

Preuzeto sa: KRAJIŠKI KUTAK

POLITIČKI RAZVOJ DO 1941. GODINE

Živa politička aktivnost razbuktavala se u novoj državi, pa tako i u sanskom srezu. Izbori za Ustavotvornu skupštinu održani 26. novembra 1920. god. u srezu Sanski Most dali su sledeće podatke što se Kljevaca tiče gde je pravo glasa imalo 552 glasača od čega je izašlo 225. Radikalna stranka osvojila je 2 glasa, Savez težaka 109, JMO 25, Komunistička stranka 3, Hrvatska težačka 82, Demokratska 4. Na poslednjim izborima u Kraljevini Jugoslaviji, održanim 11. septembra 1927. u sanskom srezu dobijeni su sledeći rezultati: Zemljoradnička stranka 107 glasova, Radikalna stranka 81, Samostalna demokratska 13, JMO 38, Hrvatska stranka 135, Demokratska 19. Rezultati izbora su pokazali da je kod Srba vladala nesloga i nejedinstvo, za razliku od Hrvata, što će se najviše odraziti na godine Drugog svetskog rata.

PROSVJETA I KULTURA

Iza austrougarske monarhije ostalo je 8 škola u sanskom srezu i to u: Sanskom Mostu (1886), Lušci Palanci (1889), Sasini (1907), Budimlić Japri (1910), Staroj Rijeci (1910) i Rasavcima (1914). Od 1918. do 1931.god. na području sreza otvorene su samo četiri škole: u Dabru (1918), Tomini (1919), Eminovcima (1926) i Tuk Bobiji (1927), tako da je sanski srez 1930. imao 12 osnovnih škola među koje spada i škola u Tomini koja je tada imala 5.653 stanovnika. Prema navedenim istraživanjima nije utvrđeno da li su kljevački đaci išli u osnovnu školu u Tominu ili u Sanski Most, iz razloga što opština Vrhpolje nije imala nijednu školu i pripadala je ključkom srezu. Prema istrazivanjima u Sanskom srezu za vreme školovanja pretežno su muška deca pohađala školu, dok su ženska ostajala kod kuće pomažući u kućnim poslovima.

Tek 1932. god. država otvara školu u Kljevcima.

DRUGI SVJETSKI RAT

Formiranje ustaške vlasti u Kljevcima:

Poslije kapitulacije Kraljevine Jugoslavije (17. aprila 1941. god.) osvajači su između sebe podelili teritoriju zemlje (Treći Rajh, Italija i NDH) na zone tako da je Sanski Most pripao Trećoj zoni koju je kontrolisala NDH uz pomoć italijanskih trupa. Već prvim naredbama ustaških vlasti Jevreji, Romi i 1.300 000 Srba u BiH i oko 600.000 u Hrvatskoj stavljeni su van zakona. Odvođeni su na prisilne radove u svojim ili okolnim mestima. Rušene su pravoslavne crkve, a sinagoge su pretvarane u javne kuće. Srbima je bila zabranjena upotreba ćirilice, ulazak u javne ustanove i lokale, a takođe im je bilo zabranjeno da se između sebe nazivaju Srbi, već su se morali zvati grkoistočnjaci. Bilo im je zabranjeno napuštanje mesta boravka, ograničeno im je kretanje, oduzeli su im fotoaparate i oružje. Na kraju su srpske porodice iseljavane u Srbiju. Tokom jula 1941. godine u Kljevcima je živjelo 3.400 stanovnika: Srba 2000, Hrvata 840 i muslimana 560. U Kljevcima su do početka rata tj. kapitulacije Kraljevine, svi narodi živeli složno i jedinstveno, bez sukoba na verskoj ili nacionalnoj osnovi. Nakon kapitulacije države i stvaranja NDH, u selu su se aktivirali kao ustaše: Mile Jurišić, Mile Radić Ivankovic, Ibro Kenjar, Petar Jurić i dr. što će imati jako velike uticaje na ratna zbivanja iz 90-tih godina. 28. jula 1941. god. te iste ustaše su pozvale oko 60 uglednih kljevačkih Srba naredivši im da svaki od njih donese po dvije ili tri daske na dabarski most, jer ce se tamo praviti stražara za ustašku vojsku koja će čuvati željezniči most. Kada su oko podne stigli sa naručenim materijalom, ustaše su ih svezale i sprovele u Sanski Most, gde su svi poubijani osim Sergija Veselinovića i njegovog sina Luke. Sledećeg dana u jutarnjim časovima ustaše su uhapsile i zatvorile još 45 Kljevčana u podrum Gojka Ivankovića na Beginoj glavici i držali ih celu noć, a u međuvremenu su ih tukli i nagovarali da pređu u katoličanstvo ukoliko ne žele da ih proteraju u Srbiju i Rusiju. Neki su pristali da se pokatoliče pa su svi pušteni kućama da u roku od 3 dana dobro razmisle i odluče šta nameravaju učiniti. Krajem jula ustaše su naredile hrvatskom i muslimanskom narodu da moraju svi da se sele u Vrhpolje objašnjavajući im da od Drvara napadaju Englezi i da će se oformiti front u Kljevcima. Za to vreme Srbi su ostali kod svojih kuća. Na Ilindan, veliki pravoslavni svetac, koji su i muslimani poštovali (sećajući se svog pravoslavnog porekla, jer su njihovi bliski preci, dedovi i pradedovi bili pravoslavne vjere ), Srbi ništa nisu radili što su ustaše iskoristile da ih napadnu i sprovedu u Vrhpolje, govoreći im da se otvara front protiv Engleza. Bilo je Kljevčana koji nisu hteli da idu sa ostalim narodom. Tog dana iz Kljevaca je proterano 1.700 duša. Isterivanjem iz kuća ipak je jedan manji broj ljudi ostao. Petar Savanović je trčao ispred ustaša i vikao narodu da ne ide na željezničku stanicu Vrhpolje, jer će ih tamo sve poubijati i da su Rusija i Engleska ušle u rat protiv Njemaca, Talijana i ustaša. Ustašama, naoružanim do zuba, goloruki narod nije mogao ništa, a ovi su već tada počeli da ih ubijaju već na putu do stanice u Vrhpolju, a pogotovu u stanici, kako muškarce, tako i žene i decu, a po ostale je naišao željeznički vagon u koji su potrpali preživele i odvezli u Sanski Most, gde su većinom na Šušnjaru ubijeni, a ostala živa deca sa majkama i žene su puštene kući sledećeg dana. O stradanju i mučenju kljevačkih Srba svedočio je Sergej Veselinović, jedini preživeli zatvorenik koji je ubrzo preminuo od posledica mučenja. Na samrti je prijateljima ispričao neke pojedinosti tih mučenja. Ustaše su toliko tukle Todu Mudrinića da mu je jetra odvaljena, a Vuji Kovačeviću je od batina jedno oko ispalo… Za vreme ovih zbivanja u jednom danu ustaše su ubile 362 stanovnika srpske nacionalnosti sela Kljevci uključujući i žene i decu.

Izuzev pomenutih događaja o stradanju Kljevčana i prema uvidu dokumentacije Gestapo-a u Beogradu, sačuvana su 2 svedočanstva izbeglica iz zapadne Bosne (Vrbaška banovina). I u Sanskom Mostu je na Ilindan izvršen pokolj. Tada su ustaše ubile 2.862 ljudi a zapisana su i imena devojaka koje su bile silovane u Kljevcima i susednim mestima. Još je navedeno da su na Šušnjaru iskopane 2 ogromne rake i da su na tom mestu ustaše ubile oko 4.000 Srba dok ih je na ostalim gubilištima pobijeno 6.000, odnosno 10.000 na celom srezu. Svake godine odaje se počast žrtvama rata na groblju „Šušnjar“ u Sanskom Mostu, bez obzira što se posle 1995. god. u Sanski Most vratio mali broj Srba, dok se u Kljevce do danas niko nije vratio.

Tokom izgradnje spomenika na Šušnjaru i prilikom postavljanja betonskih stubova iz grobova je počela da teče crvena tečnost i kada su to uzeli i poslali na analizu u Sarajevo, utvrđeno je da se radi o čistoj ljudskoj krvi. To su potvrdili borci i drugi očevici. Spomenik na Šušnjaru je podignut 1974.god., mada je delimično oštećen tokom opsade Sanskog Mosta 1995. god. od strane muslimansko-mudžahedinske vojske i vojske BiH. Zahvaljujući očevidcima ustaških zločina, onima koji su pretrpeli te strahote, znaju se imena počinilaca. U mučenju i ubijanju Srba na Vrhpolju, Žitnom magacinu, na Šušnjaru i Čaplju, po zlu su za Kljevčane ostali upamćeni ustaše: Mile Tadić Ivanković, Mile Jurišić, Ibro Kenjar, Petar Jurić, Petar Pavičić i Mehmed Kazić iz Kasapnica, Mijat Šakić i Hasan Kerić iz Vrhpolja.

Preuzeto sa: KRAJIŠKI KUTAK i kljevci.com