Mrkonjić Grad

Mrkonjić Grad je opština u jugozapadnom dijelu Republike Srpske, i dio je oblasti Bosanska Krajina.
Graniči se sa opštinama Banja Luka, Kneževo, Jezero, Šipovo, Glamoč i Ribnik. Područje opštine obuhvata 68.455 hektara površine i leži na prosječno 591 metar nadmorske visine. U današnje vrijeme ovdje živi oko 21.000 stanovnika.

Osnovna odlika konfiguracije terena opštine je naglašena reljefnost, jer najveći dio pripada brdsko-planinskom prostoru.
Naime, Mrkonjić Grad je sa svih strana okružen planinama: Lisina, Dimitor, Čemernica, Manjača i Ovčara. Zastupljena je umjereno kontinentalna klima, a prosječna godišnja temperatura iznosi 9°C. Saobraćajnu mrežu čine magistralne i regionalne saobraćajnice, koje dopunjuje mreža lokalnih puteva.

Ono što se veže za ovu opštinu je Prvo zasjedanje ZAVNOBiH-a 25. novembra 1943. kada je Bosna i Hercegovina proglašena republikom Srba, Hrvata i Muslimana. Taj datum se u Federalnom dijelu BiH obilježava kao Dan Državnosti. Grad je poznat i po kosama „varcarkama“ i mrkonjičkim koscima.

Privredno, ovo je kraj rudnih nalazišta gvožđa i bakra, razvijenog zanatstva, bogatih šumskih površina itd. Danas je Mrkonjić Grad prosječno razvijena opština.

Za vrijeme Rimskog carstva, područje današnje opštine je ulazilo u sastav provincije Ilirik. Na prelazu starog i novog vijeka, ovdje su se vodile borbe ujedinjenih ilirskih plemena (pod komandom vojskovođe Batona) i rimske vojske (kojom su zapovjedali generali Oktavije i Germanik).
Borbe su završene oko 9. godine nove ere pobjedom Rima.

U to vrijeme je nastala i magistrala Salona – Servitium, koja je povezivala Dalmaciju sa Panonijom. Počinjala je kod Mliništa i išla do Bočca, a zatim rijekom Vrbas prema sjeveru. Postojalo je još nekoliko važnih puteva - ka Kotoru, Šipovu, Jezeru itd.
S obzirom na saobraćajnu i rudarsku važnost kraja još iz predrimskih vremena, ovdje se u antici stvara dinamičan splet naselja i priključnih puteva. Prema rezultatima arheoloških istraživanja stjecište i raskršće tih puteva je bilo naselje Leusaba (srednjovjekovno Varcarevo), smješteno ispod Grabeža oko izvora Vrćenac.

Između izvora Suljinovac i lokaliteta Čergalište i danas je očuvano oko 300-400 metara rimskog puta i izlizani natpis u stijeni.
Tragovi i dijelovi naselja su otkriveni u Starom Selu (rimski žrtvenik), Bjelajcu (nadgrobni spomenik sa tekstom), Majdanu (antička bazilika), Peckoj (rimska tvrđava), Trijebovu (bronzana glava Meduze) i dr.

U srednjem vijeku, ovo je bio dio župe Donji Kraji, koja je pripadala feudalcima Stipanićima-Hrvatinićima. O tom periodu svjedoči 29 nekropola i 500-600 pronađenih stećaka (nadgrobnih spomenika), koji su razasuti svuda po opštini. Naročito lijepo su obrađeni (arhitektonski i likovno) oni u Baljvinama, Šehovcima, Gustovari i Liskovici.

Na tri mjesta u mrkonjičkoj opštini postoje i danas ostaci tri srednjovjekovna grada-tvrđave:

Grad Sokol nad kanjonom rijeke Sokočnice, koji je Tvrtko I Kotromanić poklonio 1366. godine Vukcu Hrvatiniću za pobjedu nad Ugarima tri godine ranije;
Prizrenac (ili Prizren), koji je smješten visoko na desnoj strani kanjona rijeke Sane, sa vidikom prema Ključu i Mliništima. To je bila tvrđava-osmatračnica, što govori i njegovo ime. Narodna tradicija ga veže za legendu o tzv. „Crnoj kraljici“;
Bočac, nad kanjonom rijeke Vrbas, kao jedno od najvažnijih utvrđenja vrbačkog odbrambenog sistema (prvi put se spominje 1446. godine).
Smatra se da je u periodu srednjeg vijeka nastao i kovački zanat, koji se u manjoj mjeri održao do danas.

Naselje Mrkonjić Grad je na sadašnjem mjestu nastalo 1593. godine, kada je tu podigao svoj vakuf (zadužbinu) kizlar-aga Đukanović (u narodu poznat kao Krzlar-aga) porijeklom iz obližnjih Kotlina. On je uzet kao „danak u krvi“, a kada je odvođen u Carigrad ovdje su vojnici ubili njegovog oca. Krzlar-aga je sagradio džamiju, 24 dućana, musafirhanu sa 20 dimnjaka, hamam, pekaru, mekteb i vodovod, za koji je voda dovedena sa planine Lisine. Posebnom vakufnamom (koji se čuvao u Zemaljskom muzeju u Sarajevu) ostavio je 690.000 akči za unapređenje trgovine i zanatstva i za izdržavanje musafirhane u kojoj je svaki putnik (i njegov konj) besplatno mogao biti gost 24 časa.

Grad spominje u svojim zapisima i poznati turski putopisac Evlija Čelebija 1660. godine, navodeći da su ga spalili uskoci Stojana Jankovića.

Mjesto je kasnije nazvano Jenidže Jajce (Novo Jajce). Zatim dobija ime Varcarev Vakuf, pa Varcar Vakuf, a 1925. godine ime je promjenjeno u Mrkonjić Grad, u znak sjećanja na srpskog vladara Petra I Karađorđevića koji je kao Petar Mrkonjić učestvovao u bosansko-hercegovačkom ustanku 1875. godine.

“ Gradski vijećnici, naročito Srbi, zahtijevali su da se gradu promijeni ime. Tome su se jako protivili svi katolički i muslimanski gradski odbornici; osim Cere, vlasnika kahve i hana na čaršiji. Tako se grad od danas zove Mrkonjić Grad, a ne Varcar Vakuf kao do sada.”

Od 1849. do 1851. godine u Varcaru je služio fra Ivan Franjo Jukić (1818-1857). On je ovdje osnovao i vodio prvu svetovnu školu i pokrenuo prvi bosanski književni časopis „Bosanski prijatelj“. Iz nešto kasnijeg perioda je ostao zabilježen veliki požar koji se odigrao 3. septembra 1883. kada je izgorilo 98 kuća, 120 dućana, pravoslavna crkva i katolička kapela. Još jedan požar u naselju Rika se desio 1925. godine.

Nakon austrougarske okupacije 1878. grad počinje intenzivnije da se razvija. Modernije se organizuje prosvjetni i administrativni život, pokreće se eksploatacija bakra u Sinjakovu, grade se putevi i sl. Prema zapisima iz 1910. godine ovdje postoji dobro organizovana poštanska i telegrafska služba, opšta i pravoslavna škola, dva mekteba, opštinska administracija, ambulanta itd. Osim toga, ovaj period karakteriše i dobro razvijen kovački zanat i trgovina.

PORUKE PREUZETE SA: KRAJIŠKI KUTAK

Ovdašnje stanovništvo je uzelo učešća u Prvom svjetskom ratu, a poznato je da su neki od njih poginuli na Pijavi, Karpatima, Galiciji, Besarabiji itd.

U periodu između dva svjetska rata, Mrkonjić Grad je odlikovala velika nezaposlenost, nepismenost i slaba zdravstvena i socijalna zaštita. U to vrijeme klasne razlike postaju sve izraženije, a posebno teško je živjelo seosko stanovništvo. Uslovi za rad su bili teški, a nadnice izuzetno male.

Zanatstvo je i dalje ostalo privredno obilježje grada i opštine, a posebno je bio veliki broj kovača, mutafdžija, opančara i obućara.
Velikih industrijskih postrojenja u to vrijeme nije bilo.

Od političkih partija najveći uticaj u okolini je imala Zemljoradnička stranka, a u samom gradu Jugoslovenska radikalna zajednica.
Tek od 1940. počinje aktivno djelovanje Komunističke partije Jugoslavije.

PREUZETO SA: KRAJIŠKI KUTAK